Thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang hiện có 177 hộ dân với 878 nhân khẩu, trong đó dân tộc Pà Thẻn có 605 người, với 143 hộ. Những năm qua người Pà Thẻn nơi đây luôn giữ gìn được nét văn hóa truyền thống đậm đà bản sắc của dân tộc mình và tiếp thu có chọn lọc những nét văn hóa tiên tiến.

Quang cảnh thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang

1. Trang phục truyền thống: Trang phục truyền thống người Pà Thẻn có những nét rất riêng, có giá trị thẩm mỹ cao, được thể hiện bởi sự kết hợp nhiều màu sắc và những nét hoa văn độc đáo với sự trang trí bằng nhiều kiểu dáng khác nhau. Xuất phát từ quan niệm màu đỏ là màu lửa, màu của ánh sáng, thần lửa là vị thần thiêng liêng nhất của dân tộc, người phụ nữ Pà Thẻn lấy màu đỏ là màu chủ đạo trên trang phục kết hợp với những vải trắng và đen, xen kẽ những đường hoa văn với các màu xanh, vàng... tạo nên bộ trang phục hài hòa, có sự tương phản giữa khung cảnh núi rừng thiên nhiên hùng vĩ. Những bộ trang phục rực rỡ kết hợp với ánh bạc của đồ trang sức như vòng bạc, cặp ba lá, khăn vấn đầu làm cho khuôn mặt người phụ nữ Pà Thẻn thêm rạng rỡ.

Theo phong tục người Pà Thẻn, trước khi cưới, người con gái phải tự tay dệt cho mình bộ váy áo mới mặc trong ngày cưới. Vì vậy, ngay từ khi mới 5-6 tuổi, những em bé đã được bà, mẹ dạy cách dệt, thêu trang phục. Mỗi năm, phải tự tay thêu 1-2 bộ quần áo diện Tết và để sau này về nhà chồng. Có lẽ vì vậy mà phụ nữ Pà Thẻn ở Thượng Minh hầu như ai cũng biết dệt vải và may quần áo.

Trang phục phụ nữ Pà Thẻn được làm khá kỳ công. Để hoàn thành một bộ váy áo phải mất 3 tháng, từ dệt vải, nhuộm, khâu tay, sau đó thêu trang trí họa tiết. Những thành phần cơ bản của bộ trang phục gồm váy, áo, khăn đội đầu xếp nhiều lớp, thắt lưng. Màu sắc chủ đạo của trang phục là đỏ, đen và trắng.  Ngoài ra, dân tộc Pà Thẻn nơi đây còn có Lễ hội nhảy lửa hết sức thiêng liêng, độc đáo và huyền bí.

Trang phục truyền thống của dân tộc Pà Thẻn thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang

2. Lễ hội truyền thống:

2.1. Lễ hội nhảy lửa: Khi nhắc đến người Pà Thẻn là người ta nhắc đến lễ nhảy lửa, Lễ nhảy lửa của đồng bào thường diễn ra vào khoảng từ 16/10 âm lịch năm trước đến 16 tháng Giêng âm lịch năm sau. Nghi lễ được tổ chức ở một khoảng sân rộng ở thôn và chia làm hai phần, cúng trước khi mặt trời lặn diễn ra khoảng 3 - 4 tiếng và nhảy lửa sau khi trời tối diễn ra trong khoảng 1 tiếng.

Lễ Nhảy lửa để mừng cho mùa màng bội thu và mong cho mọi người, mọi nhà được mạnh khỏe, bình an. Đối với người Pà Thẻn, vị thần tối cao nhất là thần lửa và ngọn lửa mang lại sự may mắn cho họ. Đầu tiên thầy cúng làm lễ xin thổ công, thổ địa cho được phép nhảy lửa, cùng lúc đó đống lửa to được đốt lên, khi đống lửa đã cháy thành than rực hồng cùng với sự điều khiển của thầy cúng, các thành viên lần lượt ngồi trước mặt thầy cúng nhận sức mạnh và nhảy vào ngọn lửa đạp than bắn tung tóe trong tiếng hò reo cổ vũ của mọi người mà không hề bị bỏng. Tuy màu sắc tâm linh huyền bí, nhưng lễ hội nhảy lửa truyền thống của người Pà Thẻn là một kho tàng văn hóa hết sức phong phú và độc đáo, chứa đậm những giá trị tinh thần đậm nét nhân văn, đó là nơi con người giao hòa hội tụ để sau những ngày lao động vất vả mệt nhọc họ lại tìm được niềm tin, tìm được tình yêu cuộc sống.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học của di sản, ngày 01/6/2023 Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký quyết định đưa Lễ Nhảy lửa của người Pà Thẻn, tỉnh Tuyên Quang vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia nhằm quảng bá và tôn vinh những giá trị văn hóa đặc sắc của di sản, qua đó nâng cao ý thức, trách nhiệm của các cấp, các ngành và Nhân dân trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản; từ đó gắn kết con người với cộng đồng, môi trường sống trong lành, gần gũi với thiên nhiên, thân thiện với môi trường, góp phần phát triển sản phẩm du lịch độc đáo, riêng có thu hút khách du khách đến với Tuyên Quang.

Lễ hội nhảy lửa dân tộc Pà Thẻn

2.2. Lễ hội kéo chày: Lễ hội Kéo chày của dân tộc Pà Thẻn là một trong các lễ hội mang tính chất cộng đồng cao, đây là dịp để tất cả mọi người dân trong bản vui đùa, thư giãn sau mỗi vụ mùa bội thu, cầu mong thần linh ban cho dân làng ấm no, mùa sau mưa thuận gió hòa. Trước khi vào lễ “kéo chày”, người thầy dùng một chiếc chày được làm bằng một đoạn gỗ hoặc tre vầu, có đường kính khoảng 10 cm, dài từ 2,5m - 3m. Sau đó, thầy cầm tay vào chiếc chày, xoay đi xoay lại mấy vòng và niệm thần chú. Cùng đó, hai thanh niên người Pà Thẻn trai tráng, khỏe mạnh ôm chặt chày ở tư thế đối ngược nhau. Vừa xoay chày, người thầy vừa đọc thần chú, sau đó như có một phép thuật, chiếc chày tự xoay và nâng lên khỏi mặt đất, mặc dù hai thanh niên ra sức kéo xuống cũng không thể kéo được. Lúc này hàng chục thanh niên trai tráng trong bản cùng nhau kéo chày xuống nhưng cũng không kéo nổi, chỉ khi nào có người bịt tay vào đầu trên hoặc dưới của chiếc chày thì chiếc chày mới chạm đất, khi đó lễ kéo chày kết thúc.

Nghi thức Kéo Chày của dân tộc Pà Thẻn

3. Ẩm thực: Ẩm thực của người Pà Thẻn khá phong phú, một trong những món ăn nổi tiếng đó là bánh sừng trâu., bánh dầy, sôi ngũ sắc, thịt lợn treo gác bếp,… Bánh sừng trâu được làm từ gạo nếp, gạo không vo trước khi gói mà để khô. Lá để gói là loại lá nón lấy từ trong rừng hoặc lá vầu, lá giang. Dưới những bàn tay khéo léo của người phụ nữ, lá được xoay 360 độ, tạo thành hình nón hoặc hình phễu.

Bánh sừng trâu của dân tộc Pà Thẻn

4. Các làn điệu dân ca: Đời sống tinh thần của người Pà Thẻn là một kho tàng văn hóa phong phú, đa dạng thể hiện qua các làn điệu giao duyên của thanh niên nam nữ trong giai đoạn tìm hiểu, những điệu múa bát, múa mừng, những bản tình ca đôi lứa sẽ xoa dịu đi nỗi nhọc nhằn sau những ngày làm việc vất vả. Trong xu hướng phát triển kinh tế hội nhập ngày nay, trước sự mai một và dần mất đi những nét văn hóa độc đáo của các dân tộc thiểu số, trong đó có dân tộc Pà Thẻn, những năm qua, huyện Lâm Bình đã có nhiều giải pháp để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, như khuyến khích các nghệ nhân dân gian truyền dạy các làn điệu dân ca và các nét văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ; lồng ghép đưa văn hóa truyền thống vào giáo dục trong nhà trường. Hàng năm dành nguồn kinh phí để khôi phục các lễ hội, để giúp người Pà Thẻn có cơ hội tham gia và giữ gìn nét đẹp văn hóa riêng của dân tộc mình; tạo điều kiện cho người Pà Thẻn phát triển kinh tế cùng cộng đồng chung các dân tộc khác trong huyện.

Điệu múa truyền thống của dân tộc Pà Thẻn

5. Nhà truyền thống: Các ngôi nhà của người Pà Thẻn đều làm từ gỗ, cột đục lỗ có mộng, chân cột kê trên đá tảng; xà, kèo, đòn tay, đòn nóc,… được cưa xẻ cẩn thận; phần lớn các ngôi nhà đều lợp ngói hoặc lá cọ, xung quanh bưng bằng ván hoặc phên nứa; có ít nhất 2 cửa sổ để trong nhà thông thoáng. Về khung mái, cho đến nay, bất kể nhà gỗ hay dạng nhà xây tường có lợp mái vẫn được làm từ tre và gỗ. Đòn nóc, đòn tay được làm từ gỗ, dui, mè có thể làm từ tre đã ngâm để chống mọt.

Nhà truyền thống Pà Thẻn, thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang

Những năm qua, các cấp, các ngành đã có nhiều giải pháp để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, như khuyến khích các nghệ nhân dân gian truyền dạy các làn điệu dân ca, phục dựng nhà văn hóa truyền và giáo dục các nét văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ. Năm 2023, Trung ương Hội LHTN Việt Nam, Ủy ban nhân dân huyện Lâm Bình phối hợp khởi công, xây dựng công trình nhà truyền thống dân tộc Pà Thẻn phục vụ bảo tồn văn hóa để phát triển du lịch tại thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang.

Nhà sinh hoạt cộng đồng thôn Thượng Minh được xây dựng theo kiến trúc nhà truyền thống của dân tộc Pà Thẻn

Với những giá trị văn hoá truyền thống riêng có, đồng bào Pà Thẻn ở thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang đã mạnh dạn làm du lịch cộng đồng, bước đầu đã thu hút khách du lịch đến trải nghiệm về cuộc sống của đồng bào, đặc biệt là những giá trị văn hoá đặc sắc của đồng bào nơi đây. Quý khách có thể liên hệ đến những địa chỉ sau để có được những trải nghiệm thú vị khi đến với thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang:

          1. Lễ nhảy lửa, anh Sìn Văn Toàn, SĐT: 0326993268;

          2. Dệt, thêu thổ cẩm, chị Ma Thị Bấm, SĐT: 0886955140;

          3. Hát dân ca, giao duyên, chị Húng Thị Luyến, SĐT: 0981409981.