Cách đây hơn nửa thế kỷ, bản Cài là thung lũng có rừng nguyên sinh rận rạp với các chủng loại thực vật như trò, đinh, nghiến và các loại động vật có tên trong danh sách đỏ thế giới. Tại đây có 10 hộ gia đình dân tộc Tày sinh sống, nhân dân một lòng đi theo cách mạng và ủng hộ kháng chiến. Là thung lũng lòng chảo, xung quanh được bao bọc bằng những dãy núi đá vôi nhấp nhô, cao vút, phía Đông có dãy núi Pắc Thẳm, phía Tây có dãy núi Pác Ả, phía Nam có dãy núi Bó Thuy và phí Bắc có dãy núi Tàng Luông đảm bảo an toàn, bí mật, thuận lợi cho việc di chuyển, tiến thoái khi cần thiết. Là địa điểm hội tụ đầy đủ những yếu tố về mặt quân sự, chính trị, kinh tế, vì vậy đã được Xưởng Quân khí H52 chọn làm nơi ở và làm việc từ năm 1950 - 1954.
Năm 1950, khi mới đến xây dựng cơ sở vật chất, toàn bộ cán bộ và công nhân Xưởng Quân khí H52 ở nhà gia đình Bà Nông Thị Ngoạt. Đây là ngôi nhà sàn 3 gian của dân tộc Tày, ngôi nhà quay theo hướng Bắc, chiều dài 9m, chiều rộng 4m, cột nhà làm bằng gỗ rừng to, mái lợp lá cọ, sàn nhà lát ván, xung quanh có vách đan bằng nứa, hai đầu nhà có hai cầu thang để lên xuống.
Sau một thời gian được sự giúp đỡ của nhân dân địa phương, cán bộ và công nhân Xưởng Quân khí H52 đã hoàn tất nơi ở mới. Toàn bộ hệ thống nhà ở và làm việc của xưởng gồm có: Nhà của đồng chí Ngô Gia Khảm - Giám đốc, nhà hội trường, nhà ở của cán bộ công nhân, nhà xưởng, nhà kho, nhà ăn, nhà bếp, lò rèn.
Nhà ở và làm việc của đồng chí Ngô Gia Khảm ở chân đồi Pác Ả. Đây là nhà đất 3 gian, chiều dài hơn 7m, chiều rộng 3m, nhà quay theo hướng Đông, có hai hàng cột tre, mái lợp cọ, vách nứa đan nong mốt. Nhà có một của ra vào và sáu của sổ, của sổ là những tấm liếp đan, được chống lên để lấy ánh sáng.
Nhà hội trường cách nhà đồng chí Ngô Gia khảm 3m. Đây là ngôi nhà nửa sàn, nửa đất, có 5 gian, chiều dài khoảng 20m, chiều rộng khoảng 5m, nhà quay theo hướng Đông. Xung quanh hội trường có vách nưa đan nong mốt, có hai cửa chính và bốn của sổ ở phía sau, hai của sổ ở phía trước. Cột nhà bằng tre, mái lợp lá cọ. Bên trong hội trường có hai dãy bàn ghế được làm bằng tre, nứa, chân bàn ghế được chôn xuống đất, mặt bàn ghế được làm bằng các thanh nứa đập dập ghép lại.
Nhà ở của cán bộ và công nhân cách hội trường khoảng 3m. Đây là ngôi nhà nửa sàn, nửa đất, có 5 gian, chiều dài khoảng 20m, chiều rộng khoảng 5m. Nhà quay theo hướng Đông, cột nhà bằng tre, mái lợp lá cọ. Hai bên nhà kê hai dãy sàn cao khoảng 50cm để làm giường ngủ, ở giữa là đường đi. Nhà có hai cửa chính và 7 của sổ, xung quanh có vách nứa đan nong mốt.
Cách hội trường 5m là địa điểm nhà xưởng. Đây là ngôi nhà đất 3 gian, chiều dài 30m, chiều rộng khoảng 5m, nhà quay theo hướng Đông, cột bằng tre, mái lợp lá cọ, cung quanh nhà có vách nứa đan nong mốt, vách đan cao ngang nhà cao khoảng 1,5m, có 3 của chính ở phía trước.
Nhà ăn và bếp ở gần nhau, bên cạnh mương nước, cách hội trường khoảng 4m, nhà ăn có chiều dài 12m, chiều rộng 4m. Nhà quay theo hướng Đông, bên trong kê bàn ghế bằng tre nứa, chân bàn ghế được chôn xuống đất, mặt bàn được làm bằng những thanh nứa đập dập ghép lại.
Ngoài khu nhà ở và làm việc còn có hai nhà kho. Nhà kho 1 cách hội trường khoảng 150m, là nơi tập kết những nguyên vật liệu như diêm sinh, diêm tươi thô mới thu mua về để phục vụ cho việc sản xuất thuốc đen. Nhà đất 3 gian, quay hướng Đông, cột bằng tre, mái lợp lá cọ, xung quanh có vách nứa đan kín, có một của ra vào. Nhà có chiều rộng khoảng 5m, dài khoảng 9m.
Ở phía sau nhà bà Nông Thị Ngoạt cách khoảng 70m là địa điểm nhà kho 2 (Nơi tập kết sản lượng thuốc đen chờ chuẩn bị chuyển đến các xưởng Quân giới phục vụ cho việc sản xuất vũ khí. Đây là ngôi nhà đất 2 gian, quay theo hướng Bắc. Xung quanh nhà có vách nứa kín, mái lợp lá cọ, cột tre, có sàn nứa cách mặt đất khoảng 30cm. Nhà có một của ra vào chiều dài 9m, chiều rộng 5m.
Phía dưới mương nước cách hội trường khoảng 100m là lò rèn (nơi sủa chữa, tận dụng những vỏ lựu đạn, ca tút đạn mút cơ tông để nhối thuốc bắn thử, kiểm tra chất lượng của thuốc đen sau khi được sản xuất). Đây là ngôi nhà đất 2 gian, chiều dài khoảng 8m, chiều rộng khoảng 5m, nhà quay theo hướng Đông Bắc, có một của chính và 3 cửa sổ.
Toàn bộ hệ thống nhà ở và nơi làm việc của Xưởng Quân khí H52 đều được làm bằng tre, nứa, lá, tuy đơn sơ, giản dị nhưng chắc chắn, an toàn, tiện lợi.
Ở phía sau đồi Pác Ả, phía chân thác Bó Lù, Xưởng Quân khí H52 đã chế tạo và đặt thủy điện nhỏ có công suất 50KW, tạo nguồn điện phục vụ cho công việc sản xuất thuốc đen và sinh hoạt cho công nhân và một số hộ dân địa phương. Công nhân Xưởng Quân khí H52 cùng với sự giúp đỡ của nhân dân địa phương đã đào 1km mương dẫn nước bắt nguồn từ chân thác Bó Lù, chảy qua xưởng và dẫn tới cánh đồng Lăng Lườn, chiều rộng trung bình của mương nước khoảng 1,5m (cho đến năm 2004 trước khi di chuyển để làm vùng lòng hồ thủy điện Tuyên Quang, mương dẫn nước vẫn được nhân dân địa phương sử dụng để cung cấp nước tưới cho đồng ruộng). Cách thủy điện khoảng 1m là 8 tuốc pin nghiền thuốc đen được đặt trên mương nước, mỗi tuốc pin cách nhau khoảng 50m.
Tư liệu
